Τον Μάιο του 2021 ο αρχιτέκτων μηχανικός Ηλίας Παπαγεωργίου επισκέφτηκε το ΙΛΜΕ για επιτόπια έρευνα, φωτογράφιση του χώρου και για να συγκεντρώσει ιστορικές πληροφορίες.

Στον Ηλία Παπαγεωργίου η πρόεδρος του ΙΛΜΕ, Τίνα Αντωνοπούλου, παρείχε ιστορικές πληροφορίες και ιστορικό υλικό για την Γ΄ Εθνοσυνέλευση 1827 στην Ερμιόνη και η αρχιτέκτων μηχανικός Μαρία Οικονόμου παρείχε αρχιτεκτονικά σχέδια της ιστορικής Οικίας Οικονόμου (Βουλευτικό).

Ο Ηλίας Παπαγεωργίου εκπόνησε εργασία με τίτλο «Οι χωρικές συνθήκες των Εθνοσυνελεύσεων του 1821», η οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο συνέδριο με τίτλο «Η Αρχιτεκτονική της Παλιγγενεσίας – Η Παλιγγενεσία της Αρχιτεκτονικής» στις 3 – 5 Σεπτεμβρίου 2021 στο Συνεδριακό Κέντρο Δελφών.

Η εργασία του Ηλία Παπαγεωργίου δημοσιεύτηκε στο αρχιτεκτονικό περιοδικό ΔΟΜΕΣ (τεύχος 163), το οποίο προσφάτως μας απέστειλε.

Αντικείμενο της μελέτης, όπως ο ερευνητής λέει, είναι να περιγραφούν οι χώροι, στους οποίους έγιναν οι Εθνοσυνελεύσεις του Αγώνα με στόχο να διερευνηθεί εάν και ποια ήταν η ιδιαίτερη σημασία που είχαν στις Εθνοσυνελεύσεις και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν σ’ αυτές.

Σ’ αυτήν την εργασία καταγράφεται το ιστορικό πλαίσιο, τα γεωγραφικά δεδομένα και τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά γνωρίσματα του τόπου διεξαγωγής των συνελεύσεων. Η εργασία εμπλουτίζεται με προοπτικά σκίτσα του αρχιτέκτονα.

Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την εργασία εδώ .

Θερμές ευχαριστίες στον Ηλία Παπαγεωργίου που με την έρευνά του και τη δημοσιοποίησή της σ’ ένα περιοδικό κύρους προσέθεσε τις γνώσεις του και το θετικό του πρόσημο όσον αφορά τις Εθνοσυνελεύσεις του Αγώνα.

Τίνα Αντωνοπούλου

Πρόεδρος του ΔΣ του ΙΛΜΕ

Του Πρωτοπρεσβύτερου Δημητρίου Ι. Αμπελά

Ίσως δεν είναι γνωστό στο ευρύ κοινό ότι στην Ερμιόνη υπάρχει μία εικόνα η οποία διασώθηκε από τη φωτιά και την καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού και ως ευλογία μεταφέρθηκε  στην Ερμιόνη όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Εκατό χρόνια πέρασαν από τότε και η εικόνα κρατούσε ως επτασφράγιστο  μυστικό τη δική της ιστορία για να γίνει τώρα γνωστή.

Είναι μία εικόνα ρωσικής αναγεννησιακής τεχνοτροπίας με την Παναγία μας να κρατεί στο αριστερό της χέρι το Χριστό.  Το δεξί της χέρι το προτάσσει στον Ιησού. Η Παναγία έχει βλεμματική επαφή στο Χριστό, και ο Χριστός ατενίζει τον πιστό. Εκτός από τα πρόσωπα,  τα χέρια και τα πόδια του Ιησού, το υπόλοιπο μέρος της εικόνας καλύπτεται με ελαφρύ επάργυρο μέταλλο, ενώ τα δύο πρόσωπα Θεοτόκου και Ιησού φέρουν ακτινωτό επιχρυσωμένο φωτοστέφανο.

 Η εικόνα είναι αντίγραφο της Παναγίας της  Οδηγήτριας ή Ελεούσας του Τιχβίν. Η εμπρός αναγραφόμενη φράση λέει: «Πρεσβιάτα Μπογκορόντισσα Τιχίνφσκα» που σημαίνει:  «Υπεραγία Θεοτόκος Τιχίνφσκα».

Είναι μία από τις δημοφιλείς εικόνες της Παναγίας στη Ρωσία λόγω της θαυματουργίας της και της εκκλησιαστικής παραδόσεως που θέλει να την έχει φιλοτεχνήσει πρώτος ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς ο οποίος έστειλε την εικόνα μαζί με τα συνταχθέντα από αυτόν Ευαγγέλιο και τις Πράξεις των Αποστόλων στον «κράτιστο» Θεόφιλο τον Αντιοχέα. Μετά από πολλές περιπέτειες η εικόνα πλέον βρίσκεται θησαυρισμένη στην Ιερά Μονή  Κοιμήσεως της Θεοτόκου της πόλεως Τιχβίν που είναι κτισμένη κοντά στον ομώνυμο ποταμό Τιχβίνα.

Πως στα μέρη της Μικράς Ασίας επικράτησαν  εικόνες ρωσικής τεχνοτροπίας;

Από τον 16^ο αιώνα και εξής παρατηρείται διακίνηση πλήθους εικόνων ρωσικής τεχνοτροπίας, που κατακλύζουν τις επαρχίες της Μικρασίας, της Ανατολικής Μεσογείου, της Ελλάδος και των Βαλκανίων. Η Ρωσία επιδεικνύει τους λατρευτικούς και ευσεβείς θησαυρούς της με εικόνες κυρίως της Βρεφοκρατούσας και αναπτύσσεται μία μεγάλη αγιογραφική παραγωγή χιλιάδων αντιγράφων των θαυματουργών εικόνων που βρίσκονται στη Μόσχα και διοχετεύονται στη θρησκευτική αγορά.

Η Παναγία του Τιχβίν, του Καζάν, του Βλαδιμίρου, του Σμολέμσκ γίνονται γνωστές μέσα από χιλιάδες και απλά αντίγραφα. Πολλές εξέχουσες προσωπικότητες δωρίζουν ρωσικές εικόνες σε μοναστήρια και εκκλησίες του ελλαδικού χώρου. Αρκετοί είναι οι ευσεβείς που προμηθεύονται τις εικόνες για προσωπική λατρευτική τους χρήση. Είναι οι λεγόμενες εικόνες «ευρείας ζήτησης» που διακινούνται εύκολα μέσω του εμπορίου, των μοναχών και προσκυνητών. Πολλά χωριά στη Ρωσία αναλαμβάνουν την αγιογράφηση εικόνων που πωλούνται σε πανηγύρεις.[1]

Το πρόσωπο που βρήκε την εικόνα-αντίγραφο της Παναγίας Τιχβίν, την είχε ως φυλακτό κατά τη διάρκεια της υποχώρησης, και την έφερε με ευλάβεια στην Ερμιόνη, είναι ο Ερμιονίτης αείμνηστος Απόστολος Παπαβασιλείου (1894-1990), ο ιατρός, ο οποίος το 1922 υπηρετούσε  στο 1^ο τάγμα 53^ο Σύνταγμα πεζικού τη λεγόμενη «Ανεξάρτητη Μεραρχία». Είναι σημαντικό πιστεύω να αναφέρω λίγα λόγια για την άγνωστη θρυλική και ηρωική Ανεξάρτητη Μεραρχία και το σπουδαίο έργο που επιτέλεσε.

Η Ανεξάρτητη Μεραρχία ήταν τμήμα του Ελληνικού στρατού στελεχωμένη από ικανούς αξιωματικούς και  επίλεκτους στρατιώτες παλαιοτέρων κλάσεων «Μεραρχία Επιλέκτων», που συγκροτήθηκε στη Θράκη τον Ιούλιο του 1921, προορισμένη να αναλάβει στρατιωτικές επιχειρήσεις υψηλής σημασίας όπως η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως κάτι που δεν ευοδώθηκε. Έλαβε μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία από τον Αύγουστο του 1921 μέχρι το Σεπτέμβριο του 1922.

Στις 13 Αυγούστου 1922 έλαβε εντολή να περάσει στο εχθρικό έδαφος και να διασπάσει τις τουρκικές δυνάμεις, εντολή που κυριολεκτικά την οδηγούσαν σε αφανισμό. Παρά τις ηρωικές της επιθέσεις, εγκλωβίστηκε στα βάθη της Τουρκίας και μόνη της έπρεπε να βρει τρόπο διάσωσης.

Λίγο πριν τη μεγάλη μάχη στην Κιουτάχεια καταγράφεται ένα περιστατικό με τον αείμνηστο Απόστολο Παπαβασιλείου: «Ὁ ἐξ Ἑρμιονίδος Σπετσῶν ἒφ. ἀνθυπίατρος Παπαβασιλείου, τήν προηγηθεῖσαν νύκτα εἰς Ἀλαγιούντ ἀκόμη, εἶδεν ὂνειρον, τό ὁποῖον μόλις ἐξύπνησε, πρίν ἢ ἒτι ἀναχωρήσωμεν πρός τά Κιουταχείας, ὃπου ἐδόθη ἡ μάχη, ἀφηγήθη πρός τόν ταγματάρχην του Μιχ. Χριστόπουλον ὠνειρεύθη ὃτι  «ὃλοι μας εἲχαμεν ἐπιβιβασθῆ εἰς τά πλοῖα, ὁ Σκρέτας δεν εἲχε ἐπιβιβασθῆ, ἀλλ’ ἒμεινεν εἰς την Ἀσίαν», ἐκ τοῦ ὀνείρου ὃ τε Παπαβασιλείου και ὁ Χριστόπουλος ἒμειναν με την ἐντύπωσιν, ὂτι ὁ Σκρέτας, ὃστις τότε ἐξετέλει καθήκοντα γραμματέως τοῦ τάγματος, θα φονευθῆ, και πράγματι κατά τήν ἀμέσως ἐπακολουθήσασαν μάχην τας Κοιουταχείας ὁ Σκρέτας ἐκ τῶν πρώτων ἐφονεύθη»! ^[2]

Ήταν ο μοναδικός στρατιωτικός σχηματισμός που έμεινε συγκροτημένος και οπισθοχωρώντας προς τα παράλια της Ιωνίας, συνέχισε να αντιμετωπίζει νικηφόρα τον άτακτο, αλλά και οργανωμένο τουρκικό στρατό. Αποκομμένη από τα άλλα σώματα στρατού που είχαν διασκορπιστεί, Η Μεραρχία κινήθηκε αυτόνομα. Δύο συντάγματα πεζικού, πυροβολικού και  μία εφοδιοπομπή αποτελούμενα από 7.650 οπλίτες και αξιωματικούς κατάφεραν να διανύσουν μέσα σε 15 ημέρες 630 χιλιόμετρα μεταφέροντας περί τις 8.000 άμαχο πληθυσμό Αρμένιους και Έλληνες.  Με συντονισμό έφτασε στο λιμάνι Ντικελί και με καράβια πέρασε στη Μυτιλήνη.

Στις 27 Αυγούστου 1922 πρωινή ώρα έφτασε η Μεραρχία στο χωριό Γκελεμπέ αντιμετωπίζοντας τον άτακτο τουρκικό στρατό.

Γράφει ο τότε λοχαγός πυροβολικού Δ. Αμπελάς: « Οἱ τσέτες τότε ἀκόμη εἶχον κατασφάξει ὃσας οἰκογενείας δεν εἶχον ἀναχωρήσει προς Κιρκαγάτς ! Οἱ τσέτες εἶχον λεηλατήσει τάς οἰκίας και τάς ἐκκλησίας, τάς ἐντός τῶν ὁποίων τελευταίων εἰκόνας εἶχον θραύσει, τεμάχια δε τούτων εὐρίσκομεν ἐρριμένα και εἰς τάς πέριξ ὀδούς! Πᾶν πολύτιμον ἀνῆκον εἰς Ἓλληνας, εἶχον ἀποκομίσει! Ἰδίοις ὂμασι ἀντιλαμβανόμεθα ταῦτα.»^[3]

Σε αυτή τη μικρή  χρονικά ανάπαυλα στο χωριό Γκελεμπός, ο Απόστολος Παπαβασιλείου περπατώντας ανάμεσα στα συντρίμμια που άφησε το πέρασμα των Τσετών,  είδε την εικόνα της Παναγίας, την πήρε μαζί του ως βοήθεια και  τη μετέφερε   στην Ερμιόνη.

Η ιστορία της εικόνας όπως αυτή καταγράφεται

από τον αείμνηστο Απόστολο Παπαβασιλείου.

Φώτα και μάτια ολόσβηστα                                                Είναι όλα σκοτεινά

Χύθηκε η νύχτα αφορεσμένοι!                                       Γιατί τ’ άσκιαζε η φοβέρα

Πλακώνει πλάκωσε η Τουρκιά                                   και τα πλάκωνε η σκλαβιά

Π..

(Κ. Παλαμάς Λόγος Η΄προφήτης 360στχ.)                               (Δ. Σολωμός)

1922   27 Αυγούστου 1922

Σάββατο πρωί ώρα 9:30  ίδια ώρα που ο Τούρκος

έμπαινε στην πανώρια  μας Σμύρνη.

Η Μεραρχία μας στην ευγενική της προσπάθεια να σώσει

ό,τι στερνό απομένει από την προδομένη φυλή μας διάβαινε

το τραγικό εκείνο πρωί, απ’ το ελληνικό χωριό Κέλεμπος (Γκελεμπέ)

της περιφερείας Κιρκαγάτς. Οπισθοφυλακή το τάγμα

μας σταμάτησε για λίγο και βρίσκοντας ευκαιρία έσυρα τα βήματά μου

γύρω στα χαλάσματα ό, τι γερό είχε απομείνει απ’ του Τσέτη

το μαύρο χέρι με την ελπίδα να εύρω λίγη τροφή για το φτωχό

μου Φριτζ όνομα του αλόγου μου   πούταν τέτοιες μέρες νηστικό

και εκεί μέσ’ απ’ τα συντρίματα του νεκρωμένου Κε-

λεμπός και πάνω  από την αγριάδα τον τρόμο και τη φρίκη

σαν άγρυπνο μάτι του Θεού αντίκρυσα να προβάλη το εικό-

νισμα αυτό της Θείας του Χριστού μας Μητέρας

Το πήρα και το έφερα μαζί μου όλη αυτή την τραγική

και ματωμένη υποχώρησή μας απ’ τα αγαπημένα μέρη με την

πίστη ότι η δύναμίς του δεν θα αργήσει να χυθεί

εκδικήτρια στους ίδιους δρόμους της Ανατολής.

1^ο Τάγμα 53^ο Σύνταγμα/πεζικού                                       Μυτιλήνη 3 Σ/βρίου 1922

Ανεξάρτητη Μεραρχία                                                               Απ. Παπαβασιλείου

                                                                                                               Ανθυπίατρος.

                                                                                                                        Ερμιονεύς

Η  ημερομηνία  3 Σεπτεμβρίου 1922 βρίσκει την Ανεξάρτητη Μεραρχία στη Μυτιλήνη. Πιθανώς τότε κατεγράφη το ιστορικό της διάσωσης της εικόνας.

Ο Απόστολος Παπαβασιλείου άφησε όνομα στην επαρχία Ερμιονίδας ως άριστος ιατρός. Μεγάλη ήταν και η ευλάβειά του ως ορθόδοξος χριστιανός. Η διασωθείσα εικόνα κοσμεί το προσκυνητάρι του σπιτιού του. Άξια μνήμης είναι και η επιθυμία του όπως αυτή καταγράφεται στη Διαθήκη του « Ζωηροτάτην ἐπιθυμίαν ἒχω ὃπως ἡ ἐκ τοῦ εἰκονοστασίου Εἰκών τῆς Θεοτόκου μεταφέρεται ἑκάστην Τεσσαρακοστήν εἰς τόν Ἱερόν Ναόν τῆς Κοιμήσεως, διά νά ψάλλονται πρό αὐτῆς οἱ καθιερωμένοι Χαιρετισμοί». Είναι η πραγμάτωση της αιώνιας ευγνωμοσύνης του προς την Παναγία.

Για το έτος που διανύουμε, έτος εμβληματικό για τα 100 χρόνια μνήμης της μεγαλύτερης ελληνικής καταστροφής, ας είναι τούτο το κείμενο μία μικρή προσφορά  στη μαρτυρία της δύναμης της πίστης και της αγάπης προς την Πατρίδα μας.

Βιβλιογραφία

• Δημήτριος Αμπελάς. Ανεξάρτητος Μεραρχία. Η κάθοδος των Νεωτέρων Μυρίων 16-31 Αυγούστου 1922 εκδ. Κων. Τουρίκη 1997 (ανατυπ. της β΄εκδ. του 1957).
• BOYCHEVA, Y.(2006) “ εικόνες μοσχόβικαις ευμορφώτατα πράγματα». Η μεταφορά ρωσικών εικόνων στον ελληνικό χώρο από το 16ο ως τις αρχές του 20ού αι. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας,36,219-234.

Πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος Ι. Αμπελάς

---

[1] BOYCHEVA, Y.(2006) “ εικόνες μοσχόβικαις ευμορφώτατα πράγματα». Η μεταφορά ρωσικών εικόνων στον ελληνικό χώρο από το 16^ο ως τις αρχές του 20ού αι. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας,36,219-234.

[2] Δημήτριος Αμπελάς. Ανεξάρτητος Μεραρχία. Η κάθοδος των Νεωτέρων Μυρίων 16-31 Αυγούστου 1922 εκδ. Κων. Τουρίκη 1997 (ανατυπ. της β΄εκδ. του 1957). σ.128

[3] ἐνθ’ανωτέρω. σ.197.

Γράφει η Ήρα Φραγκούλη- Βελλέ

Τραυματικό γεγονός  ήταν η εκστρατεία του πεζικού μας στρατού στη Μικρά Ασία, στην οποία και η Ερμιόνη μας πρόσφερε το δικό της φόρο αίματος, τέσσερες νεκρούς.

Όμως εκτός από τους στρατιώτες που μετείχαν στις επιχειρήσεις από ξηρά  πολλοί ερμιονίτες, πατεράδες και παππούδες μας, υπηρέτησαν ως ναύτες στο πολεμικό ναυτικό και έζησαν και αυτοί σημαντικές ιστορικές στιγμές. Τα πρώτα νικηφόρα χρόνια (1918-1921) αλληλογραφούσαν με τους οικείους τους έστελναν φωτογραφίες τους  και ευχετήριες κάρτες. Πολλές από αυτές διαφυλάχτηκαν και θεωρούνται, νομίζω, ύστερα από 100 χρόνια,  τεκμήρια της τοπικής μας ιστορίας.

Απ’ ό,τι έχω στη διάθεσή μου, ερμιονίτες ναύτες υπηρέτησαν στα πλοία:

Θωρηκτόν  «Αβέρωφ»  ( από το όνομα του εθνικού ευεργέτη που το χρηματοδότησε)

Θωρηκτόν «Κιλκίς»  ( προς τιμήν της μακεδονικής πόλης που μόλις είχε απελευθερωθεί)

Καταδρομικόν « Ελλη» ( προς τιμήν της ένδοξης ναυμαχίας ,4 Νοε.1912)

Ας  ταξιδεύσουμε μαζί τους  στα κύματα της Ιστορίας.

Το τέλος του τυράννου

Το 1918 τελειώνει ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος. Η Ελλάδα βρίσκεται στο πλευρό των νικητών (με τις δυνάμεις της Αντάντ)  γεμάτη αισιοδοξία και ελπίδες ότι θα ανακτήσει από την ηττημένη Τουρκία τις σκλαβωμένες προαιώνιες  κοιτίδες του ελληνισμού.

Ο Απόστολος Φραγκούλης, ναύτης  στο καταδρομικό « Έλλη» στέλλει στον αδελφό του, επίσης ναύτη Γιωργάκη,  ευχόμενος  «καλήν άφεσιν, Απρίλης 1919» μια κάρτα χαρακτηριστική της εποχής:  «Το τέλος του τυράννου» ( δηλ της Τουρκίας) . Επάνω αριστερά η μορφή του  ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη, ενώ μια γυναικεία μορφή  με το σπαθί εικονίζει την ελευθερία. Υποθέτω ότι η κάρτα εκδόθηκε με το τέλος των βαλκανικών πολέμων, τιμώντας τις  επιτυχίες του στόλου μας και κυκλοφορούσε  ευρέως στο ναυτικό μας.

Μούδρος 1918-19

Στις 30 Οκτωβρίου1918 στο λιμάνι του Μούδρου, στο νησί της  Λήμνου, υπογράφεται η ανακωχή του πολέμου μεταξύ των νικητών και της ηττημένης Τουρκίας.

   Το «Ελλη» καταπλέει και αυτό μαζί με άλλα ελληνικά πλοία στο Μούδρο και ο ναύτης στις 15-9 1919 στέλλει στους γονείς του αναμνηστική κάρτα από την πόλη με τη σημείωση :  « είμεθα εις Μούδρον και αύριον θα φύγωμεν δια την Χίον και απ’ εκεί εις Σμύρνην». 

Η κάρτα εικονίζει τον περικαλλή ναό της Ευαγγελίστριας, καύχημα και προσκύνημα σήμερα στον τουριστικό Μούδρο. (Κυκλοφόρησε πολύ και έγινε διάσημο το καρτ-ποστάλ αυτό με τους αγγλογάλλους αξιωματικούς να φωτογραφίζονται  μπροστά στην πανέμορφη αυτή βασιλική εκκλησία)

Οι όροι της ανακωχής του Μούδρου ήσαν για την Τουρκία  εξοντωτικοί. Ένας από τους όρους της ταπεινωτικής αυτής ανακωχής ήταν η εκ μέρους των νικητριών δυνάμεων στρατιωτική κατοχή του Βόσπορου και των  Δαρδανελίων, για να εξασφαλίζεται η ελεύθερη δίοδος από και προς τον Εύξεινο Πόντο. Σε εφαρμογή λοιπόν του όρου αυτού,  το Νοέμβριο του 1918,   αγκυροβολεί στο λιμάνι της Κωνσταντινουπόλεως συμμαχική μοίρα στην οποία συμμετέχουν και  τα δυο ελληνικά θωρηκτά «Αβέρωφ» και   «Κιλκίς».

Κωνσταντινούπολη 1919-20

Η παρουσία των δυο ελληνικών πλοίων στο λιμάνι της Κωνσταντινουπόλεως – μαζί με τμήμα της κρητικής χωροφυλακής που εγκαταστάθηκε στο Φανάρι για προστασία του Πατριαρχείου – έγινε αφορμή συγκινητικών εκδηλώσεων από τον ελληνικό πληθυσμό της Πόλης. Ο γνωστός ζωγραφικός πίνακας του Λ. Κογεβίνα που εικονίζει το «Αβέρωφ»  μέσα στο λιμάνι αποδίδει όλον αυτόν τον ενθουσιασμό. Όλοι  πίστευαν άλλωστε, μαζί και με τους έλληνες της υπόλοιπης πατρίδας που παρακολουθούσαν με λαχτάρα τα γεγονότα ότι «ήλθαν τα χρόνια και οι καιροί να γίνουν όλα δικά μας».

Ας φαντασθούμε και τους ναύτες που υπηρετούσαν στα ελληνικά πλοία! Βγήκαν στην Πόλη, περπάτησαν  στους βυζαντινούς δρόμους και τα μνημεία της, χαιρετίστηκαν με τους πολυπληθείς Έλληνες που την κατοικούσαν  και δάκρυσαν μπροστά στην Αγιά Σοφιά που ήταν τούρκικο τζαμί. Πήγαν και σε ελληνικά φωτογραφεία και έβγαλαν αναμνηστικές φωτογραφίες.

Το φωτογραφείο  «Γιάννη Δ. Κουριώτη – Κωνσταντινούπολις» έχει έτοιμο το μοντάζ της φωτογράφησης. Σε πρώτο πλάνο το σκίτσο της Αγιά Σοφιάς, στο βάθος  αγκυροβολημένο το ελληνικό θωρηκτό ρίχνει τον προβολέα του και μέσα από το σημαιοστολισμένο σωσίβιο  του «Κιλκίς» ο Κυριάκος Κούνες (νομίζω) ερμιονίτης φίλος του πατέρα μου, που υπηρετούσε σ αυτό.

Την ίδια εποχή και ο Χαράλαμπος Σκούρτης, ναύτης και αυτός  στο «Κιλκίς», στέλλει τη φωτογραφία του ως καλλιτεχνική κάρτα. Την έχει διασώσει η εγγονή του Μαρίκα Κανέλλη- Τουτουντζή, μαζί με τις δυο επόμενες.

Όλα τα φιλαράκια από την Ερμιόνη, ναυτάκια του «Κιλκίς». Όρθιος στο κέντρο πάλι ο Χαράλαμπος Σκούρτης,  Αν μπορείτε, αναγνωρίστε τους άλλους δυο.

Αναγνωρίζω τον Παύλο Φραγκούλη, το Χαράλαμπο Σκούρτη και τον Δημήτρη Νάκο, ναυτάκια του Κιλκίς.

Στη Σμύρνη 1919

Πανηγυρισμοί και στο λιμάνι της Σμύρνης. Η άφιξη των ελληνικών στρατευμάτων το Μάιο του 1919 χαιρετίστηκε σαν αρχή της απελευθέρωσης της πόλης και όλης της περιοχής. Το Έλλη και το Αβέρωφ ναυλοχούν  εκεί και οι ναύτες αγοράζουν κάρτες  και ανταλλάσσουν ευχές

«Εν όρμω Σμύρνης  24Σεπτέμβριος 1919  Σεβαστοί μου γονείς και άλλα  καρτ ποστάλ σας έχω στείλει, δεν ξεύρω αν τα λάβατε»

Ποιος περίμενε ότι σε τρία χρόνια αυτές οι ομορφιές θα γίνονταν παρανάλωμα πυρός!

Ναύτης στο  Αβέρωφ  ο Ηλίας Κομμάς στις 30 Ιουνίου 1919 του  στέλλει ευχές  εκφράζοντας συγχρόνως το παράπονό του:

«Τι ατυχία, φίλε μου, τόσον καιρό στη Σμύρνη και να μην ανταμώσομεν. αυτό με λυπεί πολύ, το είχα μανία αλλά δυστυχώς δεν το εκατόρθωσα. Δεν πειράζει, υγεία και θα ανταμώσομεν. Πρόσφερε χαιρετισμούς εις όλα τα παιδιά..»  Απλές, αφελείς  επιθυμίες των ναυτών μας  («τα  παιδιά», οι άλλοι ερμιονίτες, ποιοι άραγε;) που  σε ευφρόσυνο κλίμα ησυχάζουν στην όμορφη πολυαγαπημένη ελληνική Σμύρνη!

1921   στη Νικομήδεια 

Την άνοιξη του 1921 τα θωρηκτά «Αβέρωφ» και «Κιλκίς», στη διάθεση των συμμαχικών δυνάμεων πάντα, βρίσκονται στο λιμάνι της ελληνικής – βυζαντινής πόλης Νικομήδειας, στην Προποντίδα.

Τώρα  όμως ο συσχετισμός των δυνάμεων έχει αλλάξει, από τότε που ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επανήλθε στην εξουσία με την κυβέρνηση Γούναρη. Οι τότε σύμμαχοι δεν είναι πλέον στο πλευρό μας, ο Κεμάλ έχει οργανώσει την εθνική αντίσταση των Τούρκων, ο ελληνικός στρατός πολεμά στα βάθη της Μικράς Ασίας και οι ελληνικοί πληθυσμοί της αντιμετωπίζουν την απειλή των Τούρκων

Ανύποπτα ακόμα για τη συμφορά που θα ακολουθήσει, τα ναυτάκια των ελληνικών πλοίων βγαίνουν έξω και φωτογραφίζονται σε ένα από τα φωτογραφεία  της  πόλης, το οποίο τυπώνει με περηφάνια την κάρτα «ενθύμιον Νικομηδείας έτει 1921» που την κρατά ένα περιστέρι. Πάνω δεξιά ο θείος μου Γιώργος  Γκάτσος, ναύτης του  «Αβέρωφ», κάτω δεξιά ο επίσης θείος μου Παύλος Φραγκούλης  ναύτης του «Κιλκίς». Αν αναγνωρίζετε τους άλλους δυο ερμιονίτες, δώστε την πολύτιμη πληροφορία σας.

Ο Γιώργος Γκάτσος είχε και μια άλλη ιδέα: Κάλεσε  δίπλα του δυο άγνωστα (τουρκάκια;  ελληνάκια δε μου μοιάζουν!) και «ελάτε να φωτογραφηθούμε μαζί, να σας θυμάμαι». Στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας έγραψε «ενθύμιον Νικομηδείας τη 6 Απριλίου 1921»

Λίγο αργότερα, τον Ιούνιο του 1921 αιφνιδιαστικά κεμαλικά στρατεύματα επιτίθενται στην πόλη της Νικομήδειας. Οι ελληνικές πεζικές δυνάμεις είναι αδύναμες να την υπερασπίσουν και το «Κιλκίς» εμποδίζεται από τα αγγλικά πλοία να χρησιμοποιήσει τα κανόνια του. Προ της ενδεχομένης καταστροφής τελικά  ο κυβερνήτης του Κακουλίδης παίρνει πρωτοβουλία και με ισχυρό κανονιοβολισμό επιτυγχάνει να αποτρέψει  τουλάχιστον τη σφαγή ή την αιχμαλωσία των ελλήνων κατοίκων. Η Νικομήδεια όμως χάθηκε για πάντα. Οι κάτοικοί της, πρώτοι πρόσφυγες ,μεταφέρθηκαν στην ελεύθερη πατρίδα. Ένα χρόνο αργότερα θα γενικευθεί η μικρασιατική καταστροφή.

Η Νικομήδεια είναι σήμερα μια μεγάλη τουρκική πόλη, το Ιζμίτ  στη θάλασσα του Μαρμαρά.

 Οι καταδιωγμένοι κάτοικοί της ίδρυσαν  τη Νέα Νικομήδεια, στον κάμπο της Βέροιας,  που  ακμάζει και τιμά την παλιά πατρίδα.

Μουδανιά – ακτοφυλακείο Συγής.   Καλοκαίρι 1922

Το ναυτικό άγημα της Προποντίδας έχει αποβιβασθεί στα Μουδανιά και ο ναύτης δέχεται για τη γιορτή του τον Ιούνιο του 1922 στην ακτοφυλακή του χωριού Συγή την τελευταία ευχητήρια κάρτα  «ΕΛΠΙΣ».  

Θεωρώ συμβολική την κάρτα αυτή.

Ακούγοντας την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου και την επερχόμενη καταστροφή, οι ναύτες μας ελπίζουν ακόμα στη σωτηρία. Μάταια. Όπως αναφέρει στις αναμνήσεις του ο πατέρας μου, τα ελληνικά πλοία δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν το διωγμό,  τον ξεριζωμό, τη φυγή.

Τα παιδιά των προσφύγων της Συγής ζουν σήμερα στη Νέα Συγή, στο Βαθύλακο Κοζάνης.

 Οι κάρτες και  φωτογραφίες αυτές, τραβηγμένες τις τελευταίες ημέρες της ελληνικής Μικράς Ασίας, φυλάχθηκαν, σαν από διαίσθηση  για τις ιστορικές αυτές στιγμές και  αποτελούν πραγματικά ενθύμια  για τις αξέχαστες πατρίδες  και τους Ερμιονίτες προγόνους μας.                                 

Φωτογραφίες με ναυτάκια υπάρχουν σε πολλά ερμιονίτικα σπίτια. Είναι οι γονείς και παππούδες μας. Αναγνωρίστε  τους και δώστε μας τη χαρά να τους καμαρώσουμε και να συμπληρώσουμε την Ιστορία μας.

Στην επέτειο που τιμούμε,  αναφερόμαστε ευλαβικά και στη μνήμη τους.        

Ήρα Φραγκούλη- Βελλέ

Του Γιώργου Φασιλή*

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μεγάλο το βάρος της ευθύνης, όταν καλείσαι να ερευνήσεις και να παρουσιάσεις ένα θέμα που σχετίζεται με κορυφαία ιστορικά γεγονότα της πατρίδας και αγγίζει τις καρδιές ολόκληρης της Ελληνικής κοινωνίας.

Τον Αύγουστο 2012 στην Ερμιόνη, σε ένα μεγάλο και εξαίρετο ακροατήριο, είχα τη χαρά και μεγάλη τιμή να παρουσιάσω το θέμα “ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ. Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΖΩΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΙΟΝΗ.”

Ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, γεμάτο πόνο και δυστυχία και μεγάλη πρόκληση για μένα, αφού ανάλογη έρευνα δεν είχε ξαναγίνει στο παρελθόν. Ένα χρόνο πριν, με σεβασμό στη προσφυγιά, ξεκίνησα τη συλλογή στοιχείων, ένα εγχείρημα ομολογώ δύσκολο, διότι οι πληροφορίες από τα τοπικά αρχεία ήταν ελάχιστες και οι ζωντανές πηγές πληροφόρησης, οι πρωταγωνιστές δηλαδή, που έζησαν τις φοβερές στιγμές του 1922, δυστυχώς, δεν υπήρχαν στη ζωή.

Μοναδική πηγή μου οι απόγονοί τους, οι οποίοι μετά το αρχικό αναμενόμενο ξάφνιασμα, επειδή κάποιος θέλησε να ασχοληθεί με τις ρίζες τους, μου άνοιξαν τα σπίτια τους και τη καρδιά τους και με δέχτηκαν με ζεστασιά και μεγάλη διάθεση να βοηθήσουν. Αγκάλιασαν τη προσπάθειά μου, την έκαναν δική τους υπόθεση, με εμπιστεύθηκαν και με συγκινητική προθυμία, ήθελαν να μου μεταφέρουν τις αφηγήσεις των γονιών τους, αυτό το σπαρακτικό και συνάμα θαυμαστό βίωμα με τον πόνο της προσφυγιάς, αλλά και το κουράγιο τους για μια νέα αρχή. Στις ευχαριστίες μου, απαντούσαν ευγενικά: «Εμείς σ’ ευχαριστούμε, που βγάζεις από το σεντούκι μας κομμάτια της ζωής μας, για τα οποία είμαστε υπερήφανοι, αλλά κανένας μέχρι τώρα, δεν θέλησε να ασχοληθεί».

Με την ευκαιρία των 90 χρόνων της Μικρασιατικής τραγωδίας, το βράδυ αυτό, αποδώσαμε φόρο τιμής στις ψυχές των αθώων που σφαγιάστηκαν στα ματωμένα χώματα της Ιωνίας και σε εκείνους που θρηνώντας έφτασαν στην Ελλάδα ξεριζωμένοι. Εκτελέσαμε το ιερό καθήκον μας έναντι της ιστορικής αλήθειας, για την απώλεια του δεύτερου πυλώνα του Ελληνισμού, μιας άλλης Ελλάδας, ενός μέλους του εαυτού μας και του πολιτισμού μας.

Με υπερηφάνεια και συγκίνηση ταξιδέψαμε πίσω στο χρόνο, ανοίγοντας μια άγνωστη για τους πολλούς σελίδα της τοπικής μας ιστορίας, σχετικά με τη συμμετοχή της Ερμιόνης σε ένα από τα δραματικότερα κεφάλαια της Ιστορίας, τη τραγωδία του 1922. Η εκδήλωση αφιερώθηκε στους προγόνους μας, τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας, που έζησαν σε αυτό τον τόπο ένα αιώνα πριν και αγκάλιασαν με στοργή τους ξεριζωμένους Μικρασιάτες. Αφιερώθηκε και σε όλους τους πρόσφυγες, αφιερώθηκε και σε όσους σήμερα μπορούν να αισθανθούν τι σημαίνει προσφυγιά.

Η προσφυγιά είναι ένα θέμα που μας προκαλεί και μας προσκαλεί να σκύψουμε στο πόνο, τη θλίψη και την εξαθλίωση, αλλά και στην υπερηφάνεια, την αξιοπρέπεια, την ψυχική δύναμη, τη δημιουργία και το πάθος για τη ζωή.

Ο ποιητής Νίκος Γκάτσος γράφει:

 “Άντρα και γείτονα και φίλε,

 στη φτώχεια και την προσφυγιά,

 μια παγωμένη σπίθα στείλε,

 να σου την κάνω πυρκαγιά”

 ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Συνέχεια ανάγνωσης «Το χρονικό μιας τραγωδίας. Η υποδοχή των προσφύγων του 1922 και η ζωή τους στην Ερμιόνη.» →

Άρθρο της Τίνας Αντωνοπούλου

Αφορμή για το παρόν άρθρο έδωσε η έκδοση του βιβλίου του εκπαιδευτικού – συγγραφέα Κώστα Λούρμπα με τίτλο «Οι Σισιναίοι της Γαστούνης». Το βιβλίο εξεδόθη με την ευκαιρία της επετείου των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821.

Το ογκώδες βιβλίο εστάλη στο ΙΛΜΕ από τον Δήμαρχο Πηνειού Ηλείας, Ανδρέα Μαρίνο, θεωρώντας ότι το συγκεκριμένο βιβλίο θα μπορούσε να φωτίσει την προσωπικότητα και την προσφορά στον Αγώνα του Γεωργίου Σισίνη, ο οποίος μάλιστα διετέλεσε και Πρόεδρος της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης 1827 στην Ερμιόνη.

Ο Γεώργιος Σισίνης γεννήθηκε το 1769. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια της Γαστούνης και το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία.

Με την έναρξη της Επανάστασης το 1821 ήταν ενεργά απασχολημένος με τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ηλεία και την Αχαΐα γι’ αυτό δεν έλαβε μέρος στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (1822) αλλά εκλέχθηκε και συμμετείχε ως πληρεξούσιος Γαστούνης στη Β΄ Εθνοσυνέλευση του Άστρους (1823). Διετέλεσε Πρόεδρος στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση Ερμιόνης – Τροιζήνας (1827) και στη Δ΄ Εθνοσυνέλευση Άργους (1829).

Ο Σισίνης «είχε το ανάστημα μικρόν, τους οφθαλμούς εμπύρους και περιπλανείς και το υπ’ αυτούς πρόσωπον εσχημάτιζεν ημισέληνον. … Ερχόμενος δρομαίως εις τον τόπον των συνεδριάσεων εκάθητο πάραυτα επί της έδρας και αναλαμβάνων τον κώδωνα έδιδε το σημείον της ενάρξεως.» Ακριβώς έτσι μας τον περιγράφει ο Νικόλαος Δραγούμης στις «Ιστορικές Αναμνήσεις» του.

Ο Αμερικανός φιλέλληνας Σαμουήλ Χάου έγραψε για τον Σισίνη ότι επρόκειτο για άνθρωπο ευγενέστατο που προξενούσε θαυμασμό για τις γνώσεις του στην ελληνική κα ξένη φιλολογία.

Άπειρες οι προσφερθείσες από τον Γεώργιο Σισίνη υπηρεσίες. Στέκομαι σε επιστολή του Κολοκοτρώνη, ο οποίος γράφει «… Η τροφή όλου του στρατεύματος ήρχετο από την Γαστούνην. Τόσον τακτική ήτο η ζωοτροφή, 4.000 σφαχτά, 80 κεφάλια γελάδια, ψωμί από την Γαστούνην. Η Γαστούνη ήτο μελίσι άτρυγο και μας τα έστελνεν όλα ο Σισίνης. Όσα ετρώγαμεν την εβδομάδα μας τα έμβαζαν οπίσω και ήταν πάντοτε 4.000 …».

Η φιλία του Σισίνη με τον Κολοκοτρώνη άλλωστε υπήρξε μνημειώδης. Ο υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φωτάκος αναφέρει στο έργο του «Απομνημονεύματα περί Ελληνικής Επαναστάσεως» «Η επαρχία Γαστούνης αποκλειστικώς εκινείτο κατά την θέλησιν του Γεωργίου Σισσίνη και επειδή ούτος υπήρξε φίλος του Κολοκοτρώνη, διά τούτο όλη η επαρχία ήτο φίλη του.»

Κατά τη διάρκεια της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης στην Ερμιόνη υπήρξε αμερόληπτος, δίκαιος, αληθινός ηγέτης. Γι’  αυτόν τον λόγο ήταν γενικά αποδεκτός και έχαιρε σεβασμού και εκτιμήσεως. Εργάσθηκε και αυτός με το κύρος που διέθετε για να ομονοήσουν οι Έλληνες και έτσι παρέμεινε Πρόεδρος και στις συνεδριάσεις της Εθνοσυνέλευσης που συνεχίστηκαν στην Τροιζήνα έχοντας την αποδοχή όλων των πληρεξουσίων.

Ο Σισίνης στην Τροιζήνα διέμενε σε οικία «εξ ενός δωματίου ανωγείου μικρού … επί του πατώματος ήτο εστρωμένη ψάθα και επ’ αυτής τριχίνη κάπα, χρησιμεύουσα αντί στρώματος και κλίνης …» σύμφωνα με την περιγραφή του Νικολάου Δραγούμη. Ο Βρετανός ναύαρχος Χάμιλτον επισκέφτηκε σ’ αυτήν την οικία τον Σισίνη και μετά τη συνάντηση τους είπε «Η Ελλάς θα είναι ελευθέρα εντός ολίγου, διότι της Συνελεύσεως αυτής προϊσταται Πρόεδρος, ανήρ σώφρων, γενναίος και μετριόφρων, ως οι αρχηγοί της Αμερικανικής Συμπολιτείας». 

Σε στρατιωτικό επίπεδο υπήρξε πρωτεργάτης της Επανάστασης του 1821 αφού κήρυξε την Επανάσταση στην Ηλεία (29 Μαρτίου 1821) και διακρίθηκε στη μάχη της Πάτρας και του Λάλα Ηλείας (Ιούνιος 1821).

Ο Σισίνης δεν αναμείχθηκε στην προπαρασκευή του εμφυλίου πολέμου (1823 – 25). Όμως με την έναρξή του κηρύχθηκε αντάρτης. Φυλακίστηκε στην Ύδρα μαζί με τον γιό του Χρύσανθο, τον Κολοκοτρώνη και άλλους αγωνιστές. Τότε λεηλατήθηκε η περιουσία του και καταστράφηκε η πλούσια βιβλιοθήκη του καθώς και το νομισματοκοπείο που διέθετε. Αποφυλακίστηκε τον Μάιο του 1825 με την γενική αμνηστία που δόθηκε από την Κυβέρνηση Κουντουριώτη όταν ο Ιμπραήμ είχε ερημώσει την Πελοπόννησο. 

Την περίοδο του Καποδίστρια διορίστηκε μέλος του «Πανελληνίου», το οποίο δημιουργήθηκε σε αντικατάσταση του «Βουλευτικού». Το 1829 χρημάτισε Πρόεδρος της Γερουσίας, η οποία αντικατέστησε το Πανελλήνιον κατά τη Δ΄ Εθνοσυνέλευση 1829 στο Άργος. Διαφώνησε με την πολιτική του Καποδίστρια και αποσύρθηκε στη Γαστούνη.

Για τη δολοφονία του Καποδίστρια ο Σισίνης δήλωσε «Δυσαρεστούμαι μεγάλως διά τον θάνατον του μεγάλου ανδρός. Εγώ δεν επεθύμουν τον θάνατον του Καποδίστρια, αλλά μόνον την περιστολήν της απολύτου πορείας  του. Κακόν τούτο και ολέθριον. Ας είδομεν πως και που θέλωμεν καταντήσει.»

Απεβίωσε στις 11 Οκτωβρίου 1831 από φλογιστικό νόσημα λίγες ημέρες μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια. Ετάφη τιμής ένεκεν στον Ι. Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου της Καθολικής στη Γαστούνη. Το 1993 κατά τη διάρκεια επισκευής του Ναού βρέθηκαν τα οστά του αλλά ο ιερέας απέκρυψε το γεγονός φοβούμενος μήπως σταματήσουν οι εργασίες επισκευής του Ναού από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Πάτρας. Εννέα χρόνια μετά ο νεωκόρος του Ναού αποκάλυψε ότι του δόθηκαν τα οστά που ήταν ενταφιασμένα στο δάπεδο του Ναού από τον εφημέριο, τα οποία ενταφίασε στο Κοιμητήριο Γαστούνης. Πάντως σήμερα δεν γνωρίζουμε σε ποιο σημείο βρίσκονται τα οστά του Σισίνη.

Να σημειωθεί ότι ο Γεώργιος Σισίνης μπήκε στην Επανάσταση εύπορος και πέθανε φτωχός και χρεωμένος σύμφωνα με τον ιστορικό Χρήστο Ρέππα.

*Ιωάννης Φιλήμων, «Δοκίμιον» 1860.

Πηγές:

1.Δραγούμης Νικόλαος. «Ιστορικαί Αναμνήσεις» Έκδοση Λαζ. Βηλαρά 1874 (ψηφιακή βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης)

2.Λούρμπας Κώστας. «Οι Σισιναίοι της Γαστούνης» Εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΠΑΝΟΡΑΜΑ, Αμαλιάδα 2021.

3.Σπηλιάδης Νικόλαος. «Απομνημονεύματα». Έκδοση Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, Αθήνησι 1851 (ψηφιακή βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης)

4.Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος). «Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών». Έκδοση Σταύρου Ανδροπούλου. Εν Αθήναις 1888. (Ψηφιακή βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης).

Τίνα Αντωνοπούλου, φιλόλογος

Σε μια ξεχωριστή διαδικτυακή συνάντηση  με πρωτοβουλία και οργάνωση του σπηλαιολογικού συλλόγου ΣΠ.ΕΛ.Ε.Ο (Σπηλαιολογικός Ελληνικός Εξερευνητικός Όμιλος) με θέμα «Τα Μεταλλεία Ερμιόνης, Ιστορία – Διαδρομές», στις 28.05.2021 παρουσιάστηκαν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Μέσα από χάρτες, σχεδιαγράμματα, παλιές και σύγχρονες φωτογραφίες, μαρτυρίες και πηγές από έντυπες τοπικές εκδόσεις δόθηκε η ιστορία των Μεταλλείων Ερμιόνης διάρκειας 70 και πλέον χρόνων, σε μια περιοχή πλούσια σε μέταλλα σιδηροπυρίτη και χαλκοπυρίτη.

 Με αφετηρία την πρώτη στοά στην Αγία Βαρβάρα Ηλιοκάστρου και σε μία διαδρομή  που εκτείνεται στα 12 περίπου χιλιόμετρα μέχρι τον κόλπο της Αχλαδίτσας, στη Δάρδιζα, όσοι  παρακολούθησαν  την παρουσίαση είχαν την ευκαιρία να δουν αυτή τη μεταλλευτική και βιομηχανική περιοχή. Παρατήρησαν πολλών ειδών στοές, κτήρια, γέφυρες, κατοικίες και άλλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις διαφόρων χρονικών περιόδων έως τη σκάλα φόρτωσης στο Αλατοβούνι,  που αποτέλεσαν το σύνολο του βιομηχανικού αυτού έργου. Παρά το ενδιαφέρον του,  σήμερα βρίσκεται  σε κατάσταση εγκατάλειψης. Την παρουσίαση έκανε η Μυρσίνη Σαμαρά φιλόλογος, που έχει ασχοληθεί με το θέμα αυτό της τοπικής ιστορίας της Ερμιονίδας.

Στο 1^ο βίντεο, που ακολουθεί  περιλαμβάνεται η εξαιρετική παρουσίαση των ερευνητικών διαπιστώσεων από τον σπηλαιολόγο Χρήστο Τσατσαρώνη και ακολουθεί η ιστορική διαδρομή των Μεταλλείων από τη Μυρσίνη Σαμαρά.

Στο 2^ο βίντεο, που ακολουθεί, το οποίο δημιουργήθηκε από το 1^ο ΕΠΑΛ Κρανιδίου, παρουσιάζεται ένα αξιόλογο αφιέρωμα στα Μεταλλεία Ερμιόνης με τίτλο  «Πορεία στις ράγες της βιομηχανικής ιστορίας».

Μυρσίνη Σαμαρά

ΥΓ. Το ΙΛΜΕ ευχαριστεί τη Μυρσίνη Σαμαρά για την πολυετή έρευνα που διεξήγαγε για την αποτύπωση και καταγραφή της τόσο ενδιαφέρουσας ιστορίας των Μεταλλείων Ερμιόνης, η οποία αποτελεί τοπόσημο της βιομηχανικής ιστορίας της περιοχής μας. Επίσης το ΙΛΜΕ ευχαριστεί τον σπηλαιολογικό όμιλο ΣΠΕ.ΛΕ.Ο, τη Μυρσίνη Σαμαρά και το 1^ο ΕΠΑΛ Κρανιδίου για την ευγενική παραχώρηση των δύο βίντεο, τα οποία  παρουσιάζονται στο κοινό μέσω της ιστοσελίδας του ΙΛΜΕ. Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τη Μυρσίνη Σαμαρά.

Ακολουθούν οι σύνδεσμοι των δύο βίντεο:

1) Βίντεο από την παρουσίαση της Μυρσίνης Σαμαρά με θέμα: «Τα Μεταλλεία Ερμιόνης. Ιστορία – Διαδρομές» https://www.youtube.com/watch?v=JS7HIamNg6I&t=1358s

2) Βίντεο από το 1^ο ΕΠΑΛ Κρανιδίου με θέμα: «Πορεία στις ράγες της βιομηχανικής ιστορίας»  https://www.youtube.com/watch?v=7BF67WfEa78